Z pewnością niewielu z nas uświadamia sobie, jak skomplikowane i pełne niebezpieczeństw jest życie pospolitego ziemniaka. Beztrosko zajadając się kapustą z kartoflami czy, nie daj Boże, frytkami z marchewką, jakże często zapominamy, iż to biedne stworzonko wszystkimi dostępnymi mu siłami walczy o przeżycie. Wypierane przez inne warzywa, gotowane, pieczone, smażone i duszone, toczy nierówny i z góry skazany na niepowodzenie bój o własną godność, o prawo do egzystencji w zgodzie z wielowiekową, ziemniaczaną tradycją. Ileż niezachwianej woli życia jest w tym malutkim stworzonku! Stworzonku, na które nikt nie zwraca uwagi, które jest jedynie nieistotnym elementem olbrzymiego łańcucha pokarmowego. A warto zaznaczyć, że ziemniak w niczym nie zasłużył sobie na swój smutny los, na planową eksterminację, która się na naszych oczach odbywa. Nic nie usprawiedliwia agresji, wymierzonej w ten gatunek. Ziemniak jest bowiem istotą pokojową i nastawioną do świata pacyfistycznie. Nigdy dotąd nie przedsięwziął żadnych planowych działań wymierzonych w człowieka, nie licząc kilku raczej błahych incydentów. Jak wynika z przeprowadzonych w 1976 roku, aczkolwiek niepotwierdzonych, badań, ilość osób, które poniosły śmierć w kontakcie z ziemniakiem wynosi, od roku 1954, dokładnie 132. Należy jednak wyraźnie zaznaczyć, że większość tych przypadków, jak łatwo udowodnić, zaistniała raczej z winy człowieka, a nie ziemniaka, a nawet jeżeli wina leżała po stronie ziemniaka, istnieją okoliczności łagodzące. Niewątpliwie nieporównywalnie więcej ziemniaków poległo w starciu z człowiekiem, niż odwrotnie. Przy czym w przeważającej większości była to śmierć okrutna, bestialska i nieuzasadniona, najgorsza z możliwych i najbardziej zatrważająca, śmierć przez zjedzenie. Nic dziwnego, że dla ziemniaka świat jest miejscem przerażającym, martwym i bezdusznym, a samo życie pełne cierpienia i rozczarowań. Wszelkie ambicje i aspiracje, marzenia o spokojnym życiu w gronie rodziny i przyjaciół, wszystko to zostaje zredukowane do poziomu atawistycznej walki o biologiczne przetrwanie.
Dlatego też ścierając się z nieuchronnym losem ziemniaki podejmują rozpaczliwie próby zachowania lub przynajmniej przedłużenia swej egzystencji. Próby te są, jak łatwo przewidzieć, najczęściej bezskuteczne, ale mimo to stale podejmowane. Przede wszystkim ziemniak stara się być jak najbardziej opływowy, by, po pierwsze: wymykać się z rąk wykopującego go rolnika, po drugie zaś, już na etapie samego jedzenia, nie dać się ukroić. Z tego powodu usiłuje osiągnąć jak największą śliskość swej powierzchni, zaś całe swoje ciało jak najbardziej upodobnić do kształtu kuli. Najbardziej opływowe ziemniaki potrafią dzięki swemu kształtowi oraz gładkości skórki przedłużyć swoje kartoflane życie nawet o 5-6 sekund. Innym sposobem ochrony jest upodabnianie się do innych, najlepiej nie jadalnych przedmiotów, takich jak: kamień, korzeń lub, w ostateczności, drobne zwierzęta gospodarstwa domowego. W tej mierze ziemniak bywa niezwykle pomysłowy. Znajdowano ziemniaki, które nie tylko wyglądały, ale też zachowywały się jak pies, królik czy stonka (z tego też powodu nazywana często błędnie ziemniaczaną). Niektóre warczały, albo nawet merdały ogonem, wywodząc w pole najbardziej nawet doświadczonych rolników. Upodabnianie się do innych przedmiotów jest jednak trudne i niesie za sobą spore ryzyko. Wymaga rozległej wiedzy z wielu dziedzin oraz orientacji w skomplikowanym harmonogramie zbiorów, której trudno wymagać od ziemniaka, zwłaszcza młodego. Obserwowano tragiczne pomyłki, gdy całe stado ziemniaków skutecznie upodobniło się do jabłek, wychodząc z błędnego mniemania, że jabłka są dla człowieka nie jadalne.
Ostatnim krzykiem mody wśród ziemniaków jest nowatorski sposób, polegający na bardziej aktywnej obronie przed zbierającymi. Ziemniaki skupiają się w sobie, gromadząc ładunek elektryczny, którym w decydującym momencie usiłują porazić napastnika. Jest to sposób bardzo pracochłonny i, jak dotąd, niezbyt skuteczny, z powodu zbyt małego ładunku, jaki jest w stanie wytworzyć w ciągu całego swego życia jeden ziemniak. W największym zanotowanym jak dotąd eksperymencie, przeprowadzonym na uniwersytecie Południowej Karoliny uzyskano ok. 0,03 Volta prądu z jednego ziemniaka, co, jak wiadomo, nie poraziłoby nawet muchy. Mimo tych oczywistych faktów wiele ziemniaków nadal upiera się przy tym sposobie, żywiąc nadzieję, że uda im się wreszcie wyprodukować odpowiedni ładunek, dzięki któremu staną się bezpieczne. Zwolennicy ziemniako-elektryczności nazywani są „Elektro-kartoflami” i stanowią dziś dość liczebną frakcję polityczną, choć sympatycy metod tradycyjnych uważają ich za zdrajców narodu ziemniaczanego lub zwyczajnych oszołomów. Najbardziej radykalni „elektro-kartoflarze” nawołują do zbrojnego powstania przeciw człowiekowi, posługując się chwytliwym hasłem „człowiek twój wróg”. Za nic mają oni racjonalne argumenty, wskazujące na oczywiste dysproporcje w sile fizycznej oraz anatomiczne ograniczenia związane z budową ziemniaka, który jak wiadomo nie jest przystosowany do poruszania się, nie mówiąc już o walce wręcz. Ci sami ziemniaczani obłąkańcy, owładnięci chęcią zemsty, posuwają się nawet do, bezwładnych i nieskoordynowanych jak na razie, ataków samobójczych zorganizowanych na zasadzie kamikadze. Osobnicy ci przedostają się na tereny zamieszkane przez ludzi, po czym kładą się w takich miejscach, gdzie istnieje duże prawdopodobieństwo poślizgnięcia się i rozbicia sobie głowy. Są to zazwyczaj szczyty schodów, progi w drzwiach czy też tarasy widokowe w wysokich budynkach. Jednego świrusa znaleziono nawet w wyższych partiach Himalajów, choć nie do końca wiadomo jak się dostał. Wszystko to, jak można zauważyć, nie powoduje niczego pozytywnego, wręcz przeciwnie, prowadzi do dalszej eskalacji przemocy i pociąga za sobą kolejne, niepotrzebne ofiary. W ostatnim roku instytut zajmujący się obserwacją ziemniaków zauważył wielkie ich migracje, świadczące o tym, że ziemniaki, zmęczone już wyniszczającym konfliktem, starają się przedostać na tereny bezpieczne, nie zajęte jeszcze przez człowieka. Dostrzeżono je na Saharze i biegunie Południowym. Jak na razie próby przystosowania się do życia w wodzie, nie zaowocowały specjalnymi sukcesami.
Tymczasem wśród młodych ludzi, zwłaszcza w krajach rozwiniętych, wzrasta zainteresowanie ziemniakami, ich kulturą i cywilizacyjnym dorobkiem. Pojawiają się głosy o konieczności szerszego, nie tylko stricte konsumpcyjnego, spojrzenia na te istoty. Jednym słowem wzrasta to, co naukowcy określają mianem „świadomości ziemniaczanej”. Niewątpliwie pobrzmiewają w tym wszystkim wyrzuty sumienia wobec dokonanych spustoszeń, ogromu zbrodni, jakich dopuścił się człowiek na tym nieszczęsnym gatunku, który również ma przecież prawo do szczęścia i świętego spokoju. Organizowane są „dni otwarte ziemniaka”, marsze solidarności. Doszło do tego, że trudno sobie już wyobrazić udaną prywatkę bez jakichś wyraźnych akcentów ziemniaczanych. Także naukowcy zaczynają inaczej patrzeć na ziemniaki, analizują ich życie i historię, szukają pouczających podobieństw między nimi a rasą ludzką. Choć hasło, iż „człowiek wywodzi się od ziemniaka” wydaje się przedwczesne i jako fakt naukowy jest całkowicie jak dotąd nie potwierdzony, to bez przesady można stwierdzić, że ziemniak powoli zyskuje na swym znaczeniu. Zwłaszcza, gdy kilka lat temu udało się wreszcie, w wyniku działań podjętych na szeroką skalę, odczytać dotąd niezrozumiały język ziemniaków, zwłaszcza ten najciekawszy dla nas, starożytny, zapisany na bambusowych liściach. To niebagatelne odkrycie doprowadziło nie tylko do znacznego poszerzenia naszej znajomości życia ziemniaka, jego problemów i poglądów na świat, ale przede wszystkim otworzyło nam drogę do poznania ogromnej literatury ziemniaczanej, zdaniem wielu obszerniejszej i bardziej interesującej niż ludzka. Na razie jesteśmy w stanie jedynie dokonać wstępnej, bardzo pobieżnej selekcji tej literatury, co daje nam mgliste jeszcze wyobrażenie o jej bogactwie i głębi. Wiemy już, że najstarsza literatura ziemniaczana wzorowana była na antycznych poematach heroicznych człowieka, przy czym oczywiście centralne miejsce zajmuje w nich kult ziemniaka, jego odwagi i patriotyzmu. Odkryto, wciąż odczytanych w bardzo małym tylko zakresie, ok. 4 tysięcy dzieł poświęconych największemu bohaterowi ziemniaczanemu, którego nazwisko, według jednych opinii brzmiało „Arbugazor”, a według innych „Arbuz-narbuz”, choć z pewnością żadna z tych wersji nie jest prawidłowa. Ów „Arbugazor” (przyjmijmy tę pisownię jego imienia) przedstawiony jest jako ziemniak-gigant, toczący niekończące się, zawsze zwycięskie boje z przedstawicielami innych gatunków roślin bulwiastych i strączkowych, zwłaszcza szparagów, przedstawionych jako postacie podstępne i odrażające moralnie. Warto zaznaczyć, że jeśli chodzi o najbardziej archaiczne dzieła ziemniaczane, to wiele ich fragmentów jesteśmy w stanie odczytać, lub też domyślić się ich znaczenia, dzięki ścisłym związkom tej literatury z bardziej nam znaną literaturą buraczaną, a zwłaszcza bananową. Nie jest przedmiotem niniejszego opracowania poddanie szczegółowej analizie tych zależności, ale powiedzieć należy, że wiele tematów lub całych utworów wykazuje tu daleko idące podobieństwo. Zagadnieniem tym, niezwykle skomplikowanym i wciąż czekającym na swojego Kopernika, zajmuje się słynny prof. Bulwiak z Uniwersytetu Moskiewskiego, który twierdzi np., że głośny „Dziesięcioksiąg o Arbugazorze”, nieznanego autorstwa, funkcjonuje, choć pod zmienionymi tytułami, w literaturze większości znanych nam roślin, i nie jest to bynajmniej najbardziej rewolucyjna z jego hipotez. Prof. Bulwiak podaje tu na dowód interesujące zestawienie, porównujące fragmenty dzieł z literatury ziemniaków, buraków oraz fasoli. Twierdzi, że znany powszechnie Gazowiec, z rodu Arbuza, przebiegły burak o wybitnej inteligencji, bohater wielu sielskich poematów buraczanych, będących pochwałą spokojnego życia, w oderwaniu od spraw publicznych, i Arbugazor to ta sama postać, pomimo pewnych różnic światopoglądowych. Idąc dalej tym tropem prof. Bulwiak dostrzegł też daleko idące podobieństwa między tym ostatnim a Szczuplakiem, postacią występującą w tysiącach utworów fasolowych, od „Historii Pierwszej Wojny Fasolowej” do „Zdobycia Fasolopolis”.
Trzeba tu koniecznie nadmienić, że pionierem w badaniach literatury i kultury ziemniaków był grecki uczony, Georgos Ziemniakopulos. Początkowo zajmował się on botaniką, a jego największe odkrycie było zupełnie przypadkowe. Nastąpiło w roku 1974, kiedy to podróżując wzdłuż słynnej trasy Mardodamusa, we Wschodniej Antracji, odkrył niezidentyfikowane obiekty, które prawidłowo zidentyfikował jako centrum grobowe. Kierując się intuicją i odrobiną potrzebnego w tym wypadku szaleństwa, podążył za tym tropem, przez następne 28 lat oddając się niestrudzonym poszukiwaniom i analizom. Kierował się śladami na piasku, rozszyfrowywał napisy na starych pomnikach i znaki na drzwiach, notował zwierzenia hipochondryków i ostatnie szepty konających. Zapisywał to wszystko sumiennie w zeszytach, które przeszły potem do historii jako „Zeszyty Ziemniakopusola”, zamieszczone potem, w dużych fragmentach, w drugim wydaniu monumentalnego „Odczytania Pisma Ziemniaczanego”. Dzięki swej pracowitości i wykorzystaniu najnowszych technik hermeneutycznych, nasz niezmordowany badacz zaczął wreszcie konsekwentnie zlepiać rozproszone, pozornie niezwiązane ze sobą kawałki, w jedną, spójną teorię. Zanim jego heroicznej pracy nie położyło kresu kolejne, tym razem ostateczne już załamanie nerwowe, w wyniku którego znalazł się on na oddziale Ateńskiego Szpitala Psychiatrycznego dla Beznadziejnie Zakręconych, na oddziale Szalonych Naukowców, stworzone zostały podstawy pod filologiczną analizę języka ziemniaków. Języka niezwykle skomplikowanego, ale i fascynującego. Osoby zainteresowane głębiej tą tematyką odsyłam do „Encyklopedii Ziemniaczanej” (PWN, 2002), gdzie jest ona opisana bardziej wnikliwie lub też bezpośrednio do dzieł Ziemniakopusola („Odczytanie Pisma Ziemniaczanego”, str. 1038-2642). Dla zachęty niech posłuży znana wypowiedź światowej sławy filologa Michaela Potatorkowa, który miał się o Ziemniakopulosie wypowiedzieć następująco: „Przepraszam, ale nie mam czasu na głupoty”.
Innym interesującym obszarem twórczości, na którym ziemniaki odniosły niewątpliwe sukcesy, jest teologia, zwłaszcza w swej odmianie eschatologicznej i epifanicznej. Idea, iż ziemniak pochodzi od istoty wyższej, czyli od Boga, i został stworzony na jego obraz i podobieństwo, pojawiła się dość wcześnie, aczkolwiek musiało upłynąć wiele czasu, by wyparła ona pierwotne, plemienne kulty życia i płodności. Dziś wiadomo, że już przeszło 500 lat przed Mojżeszem (który według niektórych ziemniaków też był częściowo ziemniakiem), pojawił się ziemniak, który doprowadził do monoteistycznego przełomu w umysłach większości ziemniaków, prowadząc przy okazji pewną wybraną ich odmianę, znaną jako „ziemniaki o gładkiej skórce”, do wytęsknionej ziemi obiecanej. W wyniku żmudnych i długotrwałych badań zdołano z dużą dozą prawdopodobieństwa ustalić drogą, którą przemierzyło wtedy owe plemię, jej liczebność, oraz miejsce, do którego dotarło. Ustalono, że rzeką, której wody otworzyły się w cudowny sposób przed ziemniakami, a która była odpowiednikiem naszego Morza Czerwonego, była sadzawka, znajdująca się 50 km od południowego zbocza góry św. Wawrzyńca, koło Chodakowa, pod Wysosłupkami Dolnymi. Podstawą ówczesnej religijności był kodeks zasad, sformułowany przez przywódcę plemienia wybranego. Brzmiał on następująco:
1. Nie będziesz stawiał innych warzyw ponad ziemniaka.
2. Nie będziesz usiłował narysować ziemniaka.
3. Nie będziesz wypowiadał nazwy gatunku wybranego nadaremno.
4. Święć dzień ziemniaka.
5. Czcij ziemię, matkę swoją.
6. Nie zabijaj innych ziemniaków.
7. Nie cudzołóż z innymi ziemniakami.
8. Nie kradnij niczego innemu ziemniakowi.
9. Nie kłam, że nigdy nie cudzołożysz.
10. Nie pożądaj bulwy, strąków ani pola innego ziemniaka.
W kolejnych wiekach doszło do wielu religijnych rozłamów w ramach stworzonej religii, w rezultacie których wszystkie stworzone pierwotnie zasady teologiczne zostały zakwestionowane i doprowadzone do swojej własnej parodii. Powstały tzw. kabaretowe wersje ziemniako-religii, zresztą niezwykle popularne, oparte na transcendentalnych happeningach, w czasie których dochodziło nierzadko do wielkich orgii ziemniaczanych. Z zainteresowaniem czekamy na kolejne rewelacje naukowe, płynące z tego fascynującego i jakże dla nas pouczającego świata. A ja już żegnam się z państwem, wznosząc wielce popularny obecnie wśród kół lewicowej inteligencji okrzyk: „Ziemniak twój przyjaciel, precz z fasolą!”. Czuwaj!